पुन्हा (पुन्हा) शेक्सपिअर

पुन्हा (पुन्हा) शेक्सपिअर
19 Apr 2008, 2219 hrs IST

SMS NEWS to 58888 for latest updates

- शशिकांत सावंत



.....................

अलिकडे माझा एक मित्र म्हणाला 'माझा मुलगा फक्त ज्यात चित्र आहे अशीच पुस्तकं वाचू शकतो. त्यावर मी म्हटलं 'बापरे, म्हणजे तो 'श्यामची आई' वाचू शकणार नाही. पण शेक्सपिअर मात्र वाचू शकेल.' याचं कारण मराठी पुस्तकं नेहमी मूळ प्रकारातच उपलब्ध असतात. एखाद्या पुस्तकाचं संक्षिप्त, अतिसंक्षिप्त किंवा मुलांसाठी केलेलं खास सचित्र पुस्तक स्वरूप अशा रूपात ती उपलब्ध नसतात. उलट शेक्सपिअर तुम्हाला हव्या त्या स्वरूपात मिळतो. कॉमिक बुकच्या रूपात, निवडक कथांच्या, आजच्या इंग्रजीच्या रूपात, ऑडिओबुक, ई-बुक अशा शेकडो स्वरूपांत तो उपलब्ध आहे.

१५६४ साली जन्मलेल्या शेक्सपिअरचं नाव पृथ्वीवरच्या थोड्याशा साक्षर असलेल्या माणसानेही ऐकलेलं असतंच. त्याचं एखादं तरी नाटक मूळ स्वरुपात किंवा नाटकाचा व्हिडिओ, सिनेमा, ऑपेरा, पाठ्यपुस्तकातील धडा अशा कुठल्याही रूपात अनुभवलेलं असतं. पीटर ब्रूकपासून ते अकिरा कुरासावा किंवा आजच्या विशाल भारद्वाजपर्यंत अनेक दिग्दर्शकांना शेक्सपिअर आव्हान वाटत आला आणि लॉरेन्स ऑलिव्हिए, जॉन गिलगुडपासून ते आजच्या अल पचिनोपर्यंतच्या नटांनाही.

शेक्सपिअर हा वॉविर्कशायरमध्ये स्ट्रॅटफर्ड अपॉन अॅवन इथं जन्मला. तिथल्या होली ट्रिनिटी चर्चमध्ये २६ एप्रिल १५६४ साली त्याचा बाप्तिस्मा झाल्याचा पुरावा सापडतो. पण त्यानंतरचं त्याचं आयुष्य अनेक संदर्भांच्या तुकड्यांनी जुळवावं लागतं. १६८१ साली जॉन ऑब्रे या नटाने त्याचं चरित्र लिहिलं. १७०९ मध्ये निकोलस रोवे याने आणखी एक चरित्र लिहिलं. एकात त्याचे वडील हातमोजे बनवत असा उल्लेख आहे. तर दुसऱ्यात त्याचे वडील खाटिक होते असं म्हटलं आहे. शेक्सपिअरला सहा भावंडं होती आणि त्यातील एक त्याच्यासारखाच नट होता. शेक्सपिअर स्ट्रॅटफर्ड ग्रामर स्कूलमध्ये शिकला. १५८२ मध्ये त्याने अॅने हॅथवेशी लग्न केलं. त्यानंतर १५९२ पर्यंतचं त्याचं चरित्र धुक्यातच आहे. या मधल्या काळात तो गुन्हेगारी खटल्याच्या भीतीने पळून गेला आणि नाट्यगृहाच्या बाहेर घोडे सांभाळण्याचं काम करू लागला, अशी नोंद रोवेच्या पुस्तकाच्या १७६५च्या पुनर्मुदणात आहे. तो शाळेत शिक्षक असावा अशी नोंद दुसऱ्या चरित्रात आहे. त्याची सुरूवातीची नाटकं रोमन प्रहसनांच्या शैलीत बेतली असल्याने आणि ती अकॅडमिक शैलीत असल्याने तो शिक्षक असावा या मताला दुजोरा मिळतो.

१५९१पासून त्याने नाटकं लिहायला सुरूवात केली आणि दोन वर्षांत त्याची नाटककार म्हणून नोंद घेतली जाऊ लागली. कारण रॉबर्ट ग्रीन या समकालीन नाटककाराने त्याच्यावर तेव्हा 'आमची पिसे अंगावर झुलवणारा कावळा' अशी टीका केली. शेक्सपिअर लॉर्ड चेंबरलीनच्या नाटक कंपनीत प्रथम अभिनेता व नंतर लेखक बनला. 'हेन्री सिक्थ', 'रिचर्ड थ्री', 'कॉमेडी ऑफ एरर्स', 'टेमिंग ऑफ द शू', 'लव्हज लेबर लॉस्ट', 'रोमिओ अॅन्ड जुलिएट' ही नाटकं त्यांनी १५९१ ते १५९६ या काळात लिहिली आणि ती लोकप्रिय झाली. १५९६ साली तो गावी परतला तेव्हा तो प्रस्थापित नाटककार बनला होता.

' हॅम्लेट,' ऑथेल्लो,' किंग लियर', मॅक्बेथ ही महत्त्वाची नाटकं त्याने १६०० ते १६०१ या काळात लिहिली. त्यानंतर काही काळ तो जवळजवळ निवृत्त झाला. आपल्या नाटकांसाठी त्याने सेनेकासारखा रोमन लेखक, इतिहासकार प्लूटार्क, इतर समकालीन नाटककारांचे प्लॉट्स यांची मुक्त उसनवारी केली. हॅम्लेट हे तेव्हाचे लोकप्रिय नाटक होते. त्यावर त्याने त्याच नावाचे स्वत:चे नाटक बेतले. पण तरी लक्षात राहिली ती शेक्सपिअरची नाटकं. १६०६ ते १६०८ या काळात त्याने 'अँटनी अँड क्लिओपात्रा', 'टिमॉन ऑफ अथेन्स', 'विंटर्स टेल्स', 'टेम्पेस्ट' आदि नाटकं लिहिली. १६१६ साली तो मरण पावला. त्यानंतर १६२३ मध्ये त्याचा १८ नाटकांचा संग्रह प्रसिद्ध झाला. याला 'र्फस्ट फोलियो' असं म्हटलं जातं. त्यानंतर त्याची १८ नाटकं 'र्फस्ट कोतोर्' (ह्नह्वश्ाह्मह्लश्ा) म्हणून प्रसिद्ध झाली. पुढे वारंवार प्रसिद्ध होणाऱ्या त्याच्या नाटकांच्या संग्रहांना अभ्यासकांच्या सोयीसाठी भ्क्त २, क्त-३, क्त-४ असं संबोधलं जातं.

पहिला फोलियो आणि कोतोर् याच्यातून मूळ नाटक वेचून काढणं हे चारशे वर्षं अभ्यासकांना आव्हानच ठरलं आहे. कारण अनेकदा नट स्वत:ची वाक्य किंवा शब्द वापरून शेक्सपिअरच्या ताजमहालाला वीट लावत. (उदा. हॅम्लेटच्या मृत्यू प्रसंगीचे चार 'ओ' किंवा हॅम्लेटमधीलच ञ्जद्धद्बह्य ह्लश्ाश्ा ह्लश्ाश्ा ह्यश्ाद्यद्बस्त्र द्घद्यद्गह्यद्ध... ऐवजी ह्यड्डद्यद्यद्बद्गस्त्र हवे असे हेरॉल्ड जेनकिन्स या ९४ वर्षांच्या अभ्यासकाने सांगितले. त्याने संपादित केलेल्या 'हॅम्लेट'चे खरे रूप अलिकडे 'आर्डेन शेक्सपिअर'मध्ये प्रसिद्ध झाले, तेव्हा ते वाचून अनेकांना धक्का बसला. यात हॅम्लेटच्या मूळ तिन्ही प्रतींमधील पाठभेद दिले आहेत.

बाजारात ऑक्सफर्ड, केम्ब्रिज, आर्डेन, स्वान, पेंग्विन, बीबीसी अशा अनेक प्रकाशकांची संपादित शेक्सपिअरची सुटी नाटकं तसंच समग्र खंड उपलब्ध आहेत. त्यात टेक्स्ट आणि सोबत शब्दार्थ अशी त्यांची रचना असते. विशेषत: विद्यार्थ्यांसाठी मूळ शेक्सपिअरन भाषेतील नाटक डाव्या पानावर आणि सध्याच्या इंग्रजीतील त्याचं रूप उजव्या पानावर अशी नाटकं उपलब्ध आहेत. कॉमिक बुक्स, डिजिटल कॉमिक्स, छोट्यांसाठी सचित्र कथा, निव्वळ कथानक सांगणारी लॅम्ब्ज टेल ऑफ शेक्सपिअर, केवळ सॉनेट्स आणि त्याच्या इतर कविता, बीबीसीने प्रकाशित केलेले नाटकांचे व्हिडीओज, सिनेमा, ऑपेरा, ऑडिओ कॅसेट, ई-बुक अशा विविध रूपांत शेक्सपिअर उपलब्ध आहे. शेकडो वेबसाइटवर शेक्सपिअरची नाटकं आणि त्याचा मजकूर वाचता येतो.

गोपाळ गणेश आगरकरांनी हॅम्लेटचं 'विकार विलसित' नावाने रूपांतर केलं. त्यानंतर मराठी अनुवादांची व रुपांतरांची मोठी परंपराच निर्माण झाली. वि. वा. शिरवाडकरांनी केलेलं 'ऑथेल्लो'चं रुपांतर, विंदानी केलेलं 'किंग लियर', मंगेश पाडगावकर यांनी केलेला 'ज्युलिअस सीझर', 'टेम्पेस्ट'चा अनुवाद, अरूण नाईकांनी केलेलं शब्दश: भाषांतर उपलब्ध आहेच. पण परशुराम देशपांडे यांनी पूर्ण शेक्सपिअर मराठीत अनुवादित केला आहे.

१६१६ साली शेक्सपिअर मरण पावला, तो नाटक आणि काव्य यातून विपुल शब्दसंपत्तीचा वारसा ठेवून. इंग्रजीला जगातील महत्त्वाची भाषा बनविण्यात शेक्सपिअरचा मोठा वाटा आहे. त्याची लोकप्रियता दिवसेंदिवस वाढतच आहे.

जॉर्ज बर्नाड शॉला एक मित्र म्हणाला, 'मला शेक्सपिअर आवडत नाही.' तेव्हा शॉ उत्तरला 'तुला तीच शिक्षा आहे.'