एका लढ्याची सुखद अखेर!

एका लढ्याची सुखद अखेर!
22 Nov 2008, 2244 hrs IST


शशिकांत सावंत

अमेरिकेचे निर्वाचित अध्यक्ष बराक ओबामा यांच्या विजयाने इतिहासाचे एक नवे पान उलगडले गेले असले तरी इथवरचा प्रवास सहजसोपा नव्हता. गुलामीच्या घृणास्पद प्रथेविरुद्ध अनेक शतके दिलेल्या लढ्यातून हा सोनेरी दिवस दिसला आहे. या प्रदीर्घ प्रवासाची ही आठवण.

...............

बराक ओबामांच्या विजयानंतर जी दृश्ये प्रसिद्ध झाली त्यात त्यांच्या केनियामधील गावातले लोक नाचतानाचे दृश्य आहे. हे सारे आफ्रिकेतून आलेले लोक. यातल्या अनेक आफ्रिकन अमेरिकनांचे पूर्वज गुलामांच्या व्यापारातून इंग्लंड, अमेरिकेत पोहोचले. हा गुलामांचा व्यापार आफ्रिकेचे सर्व प्रांत कुश, घाना, माळी, सोंधाई, बेनिन, इथिओपिया इथून होत असे आणि इजिप्तहून कॅथे, ग्रीस ते बॅबिलॉन, जुडेआ ते रोग अशा बहुतेक प्राचीन राज्यांमध्ये हा व्यापार चाले. यंत्रे नसल्याने मोठ्या प्रमाणावर कामे, पिरॅमिड बांधणीपासून ते शेतमजुरीपर्यंत सर्वत्र हे आफ्रिकन गुलाम वापरले जात. आयाबेरीयन तांब्याच्या खाणीत काम करणारे मजूर किंवा रोममधल्या सल्फरच्या खाणीत काम करणारे मजूर रोमच्या अर्थव्यवस्थेसाठीही आवश्यक होते. युरोपमध्ये घरकामासाठी किंवा शेतीत मजूर म्हणून गुलामांना वापरत. तर पोर्तुगालसारख्या राज्यात लोकसंख्या कमी असल्याने, मजूर लागत.

इसवीसन १४९३ मध्ये पोर्तुगिजांनी पहिल्यांदा आफ्रिकेच्या किनाऱ्यावर पाय रोवले; त्यानंतर डच, फ्रेंच, इंग्लिश, प्रशियन्स सर्वच जण आफ्रिकेच्या दौऱ्यावर जाऊन संपत्ती आणि गुलामांना आणू लागले. कॅप्टन जॉन हॉकिन्स या 'सी डॉग्ज' या विशेष नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या प्रसिद्ध व्यापाऱ्याने १५६२ मध्ये गयानाच्या किनाऱ्यावरून आफ्रिकन गुलाम आणून ते वेस्ट इंडिजच्या हिस्पीनोआल्डात विकले. हे घडलं राणी एलिझाबेथच्या कारकिदीर्त. तिला या व्यापाराची माहिती कळली तेव्हा ती चिडली. पण यातला नफा तिने पाहिला तेव्हा तिने आपले मत बदलले. ती कॅप्टनच्या पुढील सागरी मोहिमांमध्ये भागधारक बनली. याप्रकारे चाचेगिरी, वाटमारी यातून होणारा व्यापार राजमान्य झाला. गुलामांच्या व्यापारातला नफा वाढत गेला. १६७२ मध्ये हा नफा इतका होता की, केवळ गुलामांच्या व्यापारासाठी प्रिन्स चार्ल्सच्या आशिर्वादाने रॉयल आफ्रिकन कंपनी काढण्यात आली. इंग्लंडचं आरमार जगभर पसरू लागलं तसा गुलामाच्या व्यापारावर इंग्लंडचा कब्जा आला.

परंपरेने आफ्रिकेत गुलाम लिलावाने विकण्यात येत. त्यावर पैस, शस्त्रे, दारूगोळा यांच्या आधाराने युरोपियनांनी आधी कब्जा मिळवला. मग इंग्लंडने. तरीही बरीचशी आफ्रिका सुरक्षित राहिली; कारण रोगराईने आफ्रिकेत गेलेले युरोपियन हैराण होत. 'गोऱ्यांची स्मशानभूमी' असं नावही आफ्रिकेला पडलं होतं. त्या गुलामांची किंमत म्हणून कपडे, चाकू, रम, कट ग्लासेस, दारूगोळा, काचेचे खडे दिले जात. गुलाम विकत घेतल्यावर गरम लोहाने त्यांच्या छातीवर मालकाचा ब्रँड उमटे. ७० फूट लांबीच्या होडीत त्यांना बसवलं जाई. ज्यात बांधल्यावर ते दिवसरात्र वल्हे वल्हवीत. क्रूमेन नावाच्या काळ्या जमिनीतील लोक त्यांच्यावर देखरेख करत.

समुदावरची वाहतूक आणि नंतरची गुलामी याने अनेकजण आत्महत्या करत. रॉयल आफ्रिकन कंपनीच्या जॉ बाबोर्ट या अधिकाऱ्याने १६७८ ते १६८२ या काळात लिहिलं आहे की, 'गयानातून अमेरिकेला आम्ही जे गुलाम पाठवत असू त्यांना वाटायचं आपल्याला शेळ्यामेंढ्यांप्रमाणे नेण्यात येतंय; कारण युरोपीय आपल्याला मारून खाणार आहेत. या भयाने अनेक जण अन्नपाणी सोडून देत आणि मरून जात.'

उत्तर, ब्राझील, वेस्ट इंडिज ही गुलामांच्या बाजाराची केंदं होती. छोट्या होडीतून आणून गुलामांना विकण्यासाठी साखळीने बांधून मोठ्या जहाजात बसवत. सकाळच्या खाण्यानंतर त्यांना वाद्यं वाजवून त्याच्या तालावर उड्या मारायला लावत. ते ही साखळ्यांसकट. दिवसरात्र बांधून एकाजागी बसण्यातून ही सुटका होती. पण अनेकांना या प्रवासात वेड लागले. किंवा कित्येक रोगराईला बळी पडत; अन्न किंवा पाण्याचा तुटवडा पडला तर या गुलामांना मध्येच समुदात फेकून दिलं जायचं. या प्रवासातून अनेक जण अमेरिका किंवा ब्राझीलमध्ये पोहोचत.

या पद्धतीने इसवीसन १५२६ साली 'ल्युकास आयलॉन' या व्यापाऱ्याने पहिल्यांदा अमेरिकेत गुलाम आणले, असा अंदाज आहे. जेम्स टाऊन व्हजिर्निया इथे त्यांची वसाहत वसवण्यात आली. पण तापाच्या साथीनंतर आयलॉन आजारी पडला. गुलामांनी बंड केलं. आणि ते पळाले. पण नंतर बराच काळ गुलामांची निर्यात इतरत्र (उदा. वेस्ट इंडीज सारख्याठिकाणी. त्याचे कारण मोठ्या प्रमाणावर होणारी लागवड) वाढली तशी अमेरिकेत वाढली नाही. निदान इंग्लंडहून जे अमेरिकेत वसाहत करण्यासाठी येत त्यांना मजूर म्हणून तडीपार केलेले छोटे-मोठे गुन्हेगार किंवा युद्धकैदी (विशेषत: आयरिश आणि स्कॉटिश) उपलब्ध होते. ते गोरे होते. इंग्रजी बोलत आणि चक्क गुलामांपेक्षा स्वस्त पडत.

सतराव्या शतकाच्या शेवटी साऊथर्न कॅरोलिना आणि व्हजिर्निया इथे मोठ्या प्रमाणात शेतीची सुरुवात झाली. भात, तंबाखू यांच्या लागवडीसाठी मोठ्या प्रमाणावर मजूर लागणार होते. त्यामुळे वेस्ट इंडिजहून दरवषीर् एक हजार गुलाम येऊ लागले. या सुमारास कायदा गुलामांना गोऱ्या लोकांप्रमाणेच वागवावे, असं सांगत होता. पण हळुहळू त्यात बदल होऊन गुलामांना आणि त्यांच्या मुलाबाळांना काय पण अखेरपर्यंतच पिढ्यांना गुलाम म्हणून वापरावे असा बदल कायद्यात झाला. १६६३ मध्ये कॅरोलिन, १६६४ मध्ये मेरीलँड आणि न्यूयॉर्क, १६८२ मध्ये पेनसिल्व्हानिया इथे काळ्यांची गुलामी कायद्याने संमत झाली. दक्षिण अमेरिकेत हे गुलाम कायम मजुरी करत. तर उत्तरेकडच्या वसाहतींमध्ये ते मजुरीबरोबरच सुतारकाम, लोहारकाम, कारकुनी, खलाशी अशी कामं करू लागले.

बिशप बर्कले या धमोर्पदेशकाने बायबलमधील नोहाच्या शापाचा अर्थ लावून सांगितले की, ''अँड टी सेड, कर्सड बी कानन; अ र्सव्हंट ऑफ सर्वंट शाल ही बी टू हीज ब्रदर्स'' यातील कनान किंवा हाम या जमातीचे वंशज काळे गुलाम असून (ज्यांना पूवीर् सर्रास निग्रो म्हणून ओळखत) ते वेगळ्याच प्रजाती (स्पेसीज)मध्ये मोडत असल्याने त्यांना माणूस म्हणून मोजणे आवश्यक नाही.

यानंतर अमेरिकेत गुलामगिरी वाढतच गेली. १७१४ मध्ये ५९,००० पासून ते १७५४ मध्ये २,९८,००० पर्यंत गुलामांची संख्या वाढली. अर्थातच, काहीवेळा गुलाम पळून जात किंवा बंड करत. गोरे हे निर्घृणपणे ठेचून काढत. पण नंतरच्या थॉमस जॅकसन, जॉर्ज वॉशिंग्टन, बेंजामिन फ्रँकलिन अशा राजकीय विचारवंतांनी गुलामगिरीविरुद्ध बोलायला सुरुवात केली. १७७१ ते ७६ मध्ये अनेक वसाहतींनी गुलामांच्या आयातीच्या विरुद्ध कायदे केले. १७५० मध्ये रॉयल आफ्रिकन कंपनीनेही व्यापार बंद केला. पण इंग्रजी अर्थव्यवस्था गुलामांच्या व्यापारावर आधारलेली होती. त्यामुळे ब्रिटिश पार्लमेंटमध्ये जहाज उद्योजक, व्यापारी, उत्पादक यांनी गुलामांच्या व्यापाराला पाठिंबा जाहीर केला. तर २० ऑक्टोबर १७७४ ला झालेल्या सर्व अमेरिकन राज्यांनी (जॉजिर्या वगळता) करारावर सही केली; ज्यात म्हटलं होतं 'आम्ही गुलामांची आयात किंवा खरेदी करणार नाही. एक डिसेंबरनंतर हा व्यापार थांबेल.' तरीही नंतर गुलाम राहिलेच. मूळच्या इंडियन अमेरिकनांना दळणवळणाच्या कामीही त्यांना वापरण्यात आले. १७८१ नंतर जी काँग्रेस अस्तित्वात आली तिने १७७७ साली एक सभा घेतली; ज्यात गुलामीचा निषेध करण्यात आला. पळून गेलेल्या गुलामांना परत करावं आणि गुलामांपैकी तीन पंचमांशांना प्रतिनिधी नेमताना मोजावे' असं सांगितलं. तरीही असलेल्या गुलामांचं काय हा प्रश्ान् होताच.

१८०० साली आणि १८२२ साली दोन उठाव गुलामांनी केले. नॅट नावाच्या गुलामाने १८३१ साली मालकास मारून पलायन केले, अशा घटना घडतच राहिल्या. अमेरिकन यादवी युद्ध हे गुलामांच्या सुटकेचा नवा किरण दाखवत होतं. तेव्हाचे अध्यक्ष अब्राहम लिंकन यांनी युद्धात ७५ हजार स्वयंसेवक हवेत असं म्हटलं तेव्हा १५ एप्रिल १८६१ साली मोठ्या प्रमाणावर या आफ्रिकन अमेरिकनांना निग्रो हा श्बद तेव्हाही वापरला जात होता) भाग घेतला. गुलामी रद्द व्हायला सुरुवात झाली. १८६२ मध्ये कोलंबियात गुलामीवर बंदी घालण्यात आली.

१८६५ मध्ये अब्राहम लिंकन यांचा खून झाल्यावरही त्यांनी सुरू केलेली स्वातंत्र्य चळवळ चालू राहिली. काळ्या आफ्रिकन अमेरिकनांना समानतेचे हक्क देणारा सिव्हिल राइट अॅक्ट १८६६ मध्ये पास झाला. (थटीर्न अमेंडमेंट) भेदभाव केल्यास गुलाम व्यक्तीला कोर्टात जाता येणार होतं. यामुळे १८६७ मध्ये दक्षिणेत काळ्यांच्या हाती सत्ता आली. त्यानंतर लेखन, पत्रकारिता, उद्योग, विज्ञान, समाजकारण, संगीत (विशेषत: जॅझ), सिनेमा, खेळ अशा सर्व क्षेत्रात आफ्रिकन अमेरिकन दिसू लागले. 'सिडने पोईश सारखा नट, हॅमील्टन सारखा जॅझ संगीतकार, आजचे जेम्स बाल्डविन, टोनी मॉरिसन किंवा अॅलीस वॉकर सारखे लेखक, ऑपेरा विन्फ्रे सारखे सेलिब्रिटिज, नाओमी कॅम्पबेलसारख्या मॉडेल्स, बस्कीयाथसारखे चित्रकार बिल कॉस्बीसारखे स्टँड अप कॉमेडीयन, महंमद अली, कार्ल ल्युईस पासून विल्यम्स भगिनी पर्यंत अनेक खेळाडू, लुईस आर्मस्ट्राँग, ड्युक एलिंग्टन, मिलेस दाविससारखे जॅझ गायक आणि मुख्य म्हणजे माटिर्न ल्युथर किंगसारखे नेते; या साऱ्यांनी काळे-गोरे भेदभाव नष्ट करायला मदत केली. पण खऱ्या अर्थाने हा भेद नष्ट झाला तो र्वल्ड ट्रेड सेंटरचे दोन जुळे मनोरे ११ सप्टेंबर, २००१ रोजी उद्ध्वस्त झाल्यानंतर!

आज ओबामा निवडून येण्यामगे ही सर्व पूर्वपीठिका आणि पार्श्वभूमी आहे. एका प्रदीर्घ लढ्याची अखेर झाली आहे.